چرا انسان‌تباران پا در راه مهاجرت گذاشتند؟ ما ممکن هرگز جواب قطعی آن را ندانیم؛ اما انسان‌شناسان اطمینان کامل دارند که ردپای به‌جا مانده از یک‌خانواده‌ی انسان‌تبار در حال مهاجرت روی خاکستر آتشفشانی در سایت لائتولی (Laetoli) کشور تانزانیا گواهی بر یک نقطه عطف تکاملی است. این چند گام کوچک، در حدود ۳/۵ میلیون سال قبل برداشته شده است و نشانه‌ی نخستین تلاش‌های موفقیت‌آمیز انسان‌تبارانی است که به‌جای چهارپا به روی دوپا حرکت کردند و راست می‌ایستادند.

تقریباً ۵۰ سال پیش بود که نیل آرمسترانگ نیز چند گام کوچک روی ماه برداشت. ردپای او و فضانورد باز آلدرین به روی خاک قمر زمین که از موادی چون گردوغبار، خاک و سنگ‌ریزه و ... تشکیل شده و به سنگ‌پوشه معروف است، به‌جا مانده است. اقدامی که به توصیف آلدرین تخریب باشکوه بر سطح ماه مشهور شد. این ردپا‌ها نیز گواهی بر یک نقطه عطف تکاملی در زندگی بشر و البته نتیجه بزرگ‌ترین دستاورد فنّاورانه‌ی بشر محسوب می‌شود؛ نشانه‌ای از تلاش جمعی انسان‌هایی که برای کشف فضا و اسرار آن تلاش و سرانجام نیز بشری را روی کره ماه پیاده کردند. این گام‌های کوچک سند افتخاری است برای مردان و زنانی که زندگی خود را وقف اکتشاف فضا کردند، به‌ویژه کسانی از آن‌ها که امروز با ما نیستند.

کشف شواهد باقی‌مانده از انسان‌تباران یک هدف ارزشمند در باستان‌شناسی است و خواه‌ ناخواه یک میراث گران‌بها برای بشریت به شمار ‌می‌رود که باید حفظ شود. خوشبختانه این نشانه‌های به‌جامانده از انسان‌تباران دور از دسترس و روی ماه نیست. هرچند مابین این دو اثر ارزشمند ۳/۵ میلیون سال فاصله وجود دارد ولی هردو را می‌توان نتیجه‌ی تمایل قوی به کشف و پیروزی دانست. آن‌ها نشانه‌هایی برای تمایل به بقا و جسارت کشف ناشناخته‌ها هستند و از همین جهت هر دو شایسته احترام و اهمیت یکسان هستند.

پروفسور میشل هانلون استاد حقوق هوافضا و دستیار اجرایی حقوق هوافضا در دانشکده حقوق دانشگاهمی‌سی‌سی‌پی است. تمرکز فعالیت پروفسور هانلون روی پیشرفت قانو‌ن‌ها و آیین‌نامه‌هایی است که به ترویج و گسترش استفاده موفق و پایدار از فضا و تبدیل انسان به یک گونه چند سیاره‌ای منجر می‌شود. هنگامی که او متوجه شد ردپای انسان در فضا به‌عنوان یک میراث انسانی شناخته نمی‌شود و ممکن است به‌راحتی مورد تخریب سهوی و حتی عمدی قرار گیرد بسیار متعجب شد. نکته مهم این بود که برای تخریب چنین اثر با‌ارزشی هیچ مجازاتی در نظر گرفته نشده بود.

میراث بی‌حرمت

در زمین ما بارها شاهد این نوع بی‌تفاوتی بوده‌ایم. طالبان و حتی داعش مصنوعات فرهنگی بی‌شماری را از بین بردند؛ اما اگر منصفانه نگاه کنیم تنها تروریست‌ها در فهرست دشمنان میراث فرهنگی بشر قرار ندارند. مردم در مصرنیز قطعه‌هایی از اهرام را به‌سرقت می‌برند تا به گردشگران مشتاق شیفته‌ی آثار باستانی بفروشند. گردشگر‌ها نسبت به دست زدن به ستون‌های سنگی که در جاده‌های ساخته‌شده به‌دست رومیان نقش علامت را بازی می‌کنند یا حتی لمس لشکر سفالین پادشاه هوان در چین، نگرانی و ترسی ندارند؛ چرا که عواقبی را برای اقدام خود متصور نیستند.

این مشکلات در دولت‌ها نیز دیده می‌شود. در‌ همین سال گذشته بود که حراج‌خانه‌ی Sotheby's کیف نیل آرمسترانگ را به فروش رساند. یک فروش قانونی برای کیفی که در جمع‌آوری نخستین نمونه‌های سنگ‌و‌خاک از ماه به زمین استفاده شده بود. این میراث جهانی در تملک شخصی قرار گرفت چرا که دولت آمریکا در اشتباهی عجیب کیف را در حراجی دولتی عرضه کرده بود. صاحب کیف نیز به‌جای بازگردان کیف به ناسا آن را در حراج‌خانه به قیمت ۱/۸ میلیون دلار فروخت. اکنون می‌توانید تصور کنید که برای بقایای اولین پرچم فرا‌سیاره‌ای یا حتی نمونه‌ای از خاکدریاواره آسایش کره ماه چه مشتریان خوبی می‌توان پیدا کرد.
حقیقت این است که مردم به اهمیت این سایت‌ها و مصنوعات فرهنگی و باستانی آن چندان واقف نیستند و البته هیچ ضمانتی نیز برای حفظ این سایت‌ها و امنیت مصنوعات درون‌ آن‌ها در نظر گرفته نشده است.

میراثی برای همه انسان‌ها

به همین دلایل پروفسور میشل هانلون نخستین و تنها بنیاد غیرانتفاعی در جهان را با هدف اطمینان از امنیت این سایت‌ها تأسیس کرد. مأموریت این بنیاد این است که مکان‌‌هایی همچون سایت‌ فرود آپولو ۱۱ که در فضای بیرون از زمین قرار دارند از حفاظت لازم برخوردار شوند و به‌جایگاه واقعی و ارزشمند خود در زندگی بشر دست پیدا کنند؛ جایگاهی همان‌قدر ارزشمند و برابر با ردپای اولین انسان‌نماها‌ در سایت لائتولی که توسط جامعه بین‌المللی به‌عنوان میراثی ماندگار برای آیندگان بشر و بخشی از میراث مشترک انسان‌ها ارزش پیدا کرده است.

گروهی نزدیک به ۱۰۰ داوطلب از حقوقدان‌های فضایی، باستان‌شناسان، دانشمندان، مهندسان، استادان و نمایندگانی در ۵ قاره با یکدیگر در این بنیاد همکاری می‌کنند تا قواعدی را وضع کنند که به تعادلی مناسب بین فعالیت‌های حفاظت از میراث فضایی و توسعه فضایی بیانجامد.

هم‌اکنون جامعه بین‌المللی با ثبت مکان سایت‌ها و قراردادن آن‌ها در فهرست میراث جهانی به حفظ و توجه آن‌ها کمک می‌کند. این فعالیت طبق پیمان‌نامه‌ای که ۱۹۳ کشور به آن متعهد هستند، پیگیری می‌شود. طبق این پیمان‌نامه این آثار متعلق به همه انسان‌ها است و دولت‌ها نیز موظف به حفظ آن‌ها هستند. به‌ این ترتیب جامعه‌ی بین‌الملل به حفاظت مکان‌هایی همچون نقاشی‌های غار لاسکوی فرانسه و سنگ‌افراشته‌های حلقه‌ایاستون‌هنج انگلیس کمک شایانی کرد.

اما برای حفاظت از سایت آپولو ۱۱ که به منطقه Tranquility معروف است یا هر مکانی دیگر روی ماه یا در فضا هیچ قانون یا آئین‌نامه‌ی بین‌المللی یا حتی قواعدی  وجود ندارد. هیچ قانونی هم درمورد آثار نخستین گام‌های کوچک فضانوردان روی ماه موجود نیست. حال چه موضوع حفظ آن‌ها از فرسایش طبیعی و غیر‌طبیعی یا خرید و فروش آن‌ها به بالاترین قیمت پیشنهادی از طرف خریداران و مجموعه‌داران مشتاق باشد.

بین سال‌های ۱۹۵۷ تا ۱۹۷۵ جامعه بین‌المللی با صرف وقت و تلاش فراوان تلاش کرد تا با گفت‌و‌گوی جهانی عهدنامه و پیمان‌نامه‌ای را تنظیم و از نظامی‌شدن فضا جلوگیری کند تا اطمینانی برای آزادی دسترسی و اکتشاف فضایی برای همه ملت‌ها و آیندگان بشر باشد. این پیمان‌نامه که مانع استفاده از سلاح‌های کشتار جمعی و ساخت پایگاه نظامی می‌شد به نام پیمان فضایی ماورای جو در سال ۱۹۶۷ تصویب شد؛ لیکن در آن بحثی نسبت به میراث فرهنگی در فضا ارائه نشد چراکه هنوز میراثی برای حفظ در میان نبود. امروز این غفلت مخاطره‌آمیز است چرا که تلاش‌ها برای فتح فضا بین کشورها فراگیر شده است.

بازگشت به ماه

امروز بشر درحال تجربه‌ی مسابقه‌ای جدی از تلاش کشورها و شرکت‌ها برای بازگشت به ماه است. چین در ژانویه‌ی گذشته به روی ماه فرود آمد. شرکت‌های دولتی و خصوصی نیز در تلاشی مضاعف به‌دنبال فتح ماه هستند. کاوشگربرشیت نیز که زیر نظر یک شرکتی خصوصی است چند روز پیش به فضا پرتاب شد تا پس از ۶۰ روز روی ماه فرود بیاید و سه شرکت غیردولتی دیگر نیز مشغول برنامه‌ریزی برای فرستادن ماه‌نورد در سال ۲۰۲۰ هستند. آمریکا، روسیه و چین همه در حال برنامه‌ریزی مأموریت انسانی به ماه هستند. حتی آژانس فضایی اروپا (ESA) به‌دنبال ایجاد یک پایگاه در ماه است که به Moon Village معروف شده است.

پروفسور هانلون معتقد است همان‌طور که تاریخ نشان داده این رقابت به‌راحتی می‌تواند به یورشی برای فتح ماه تبدیل شود. حال که در فصل شکوفایی توانایی سفرهای فضایی بشر هستیم باید بدانیم که فرصت فوق‌العاده‌ای نیز در اختیار داریم. ما هنوز زمانی برای حفاظت از میراث مشترک انسان در ماه داریم، قبل از آن‌که تنها نظاره‌گر نابودی نخستین گام‌های کوچک بشر در قمر زمین باشیم.

هرچند هنوز بحث بر سر اشتراک‌هایی در جریان است ولی به نظر جیمز گراهام بالارد رمان‌نویس انگلیسی ممکن است نیل آرمسترانگ تنها انسانی باشد که تا ۵۰ هزار سال بعد نیز از او یاد شود. پروفسور هانون معتقد است اگر ما این کار را درست انجام دهیم از هم‌اکنون تا ۳/۵ میلیون سال آینده نه‌تنها نام آرمسترانگ را به خاطر خواهند داشت بلکه ردپای او نیز حفظ خواهد شد. سایت فرود آپولو نیز به‌عنوان مهد و مبدأ سفر‌های فضایی همراه‌با درس‌های تاریخی که از سفر به ماه نصیب بشر شد، ماندگار خواهد شد. درس‌هایی که به ما کمک می‌کند تا به‌عنوان یک جامعه بزرگ و یک گونه انسجام بیشتری داشته باشیم و با اطمینان به‌سوی آینده حرکت کنیم.