شرکت نوشابه‌سازی کوکاکولا را درنظر بگیرید. آنچه باعث موفقیت عظیم این شرکت شده، طعم خاص نوشابه‌های تولیدشده این شرکت و ناتوانی رقبا در تولید محصول مشابه است. فرمول ساخت نوشابه کوکاکولا اصلی‌ترین عامل موفقیت این مجموعه است. فرمول نوشابه کوکاکولا سرّ تجاری این شرکت است که به‌خودی‌خود ارزش اقتصادی دارد. این شرکت اقدامات بسیاری برای عدم‌افشای فرمول یا سرّ خود انجام می‌دهد. بااین‌حال، اسرار تجاری به فرمول‌ها محدود نمی‌شوند. در ادامه‌ی این مطلب تلاش کردیم به تمام مطالب مرتبط‌به سرّ تجاری اشاره کنیم. احتمال دارد کسب‌وکار فعلی یا آینده‌ی شما هم اسرار تجاری داشته باشد که نیازمند محافظت هستند. بنابراین، تا آخر مقاله با ما همراه باشید.

معنای اسرار تجاری

سرّ تجاری به هرگونه اطلاعات ارزشمند و محرمانه‌ی کسب­‌وکار اطلاق می­‌شود که مزیت رقابتی را برای آن فراهم می­‌کند. این اسرار اطلاعات مرتبط‌با صنعت و تجارت و تولید محصولات را شامل می‌شوند.

موضوع اسرار تجاری به‌طور معمول در معنای گسترده‌اش تفسیر می­‌شود؛ بنابراین، اسرار تجاری عبارت است از: روش­‌های فروش و توزیع، اطلاعات مصرف‌­کنندگان، استراتژی­‌های تبلیغات محصول یا کسب­‌وکار، فهرست تأمین­‌کنندگان و مشتریان و اطلاعات مربوط‌به فرایند تولید.

برای مثال، کسب‌­وکاری فرایند تولید محصولی را بهبود می­‌بخشد که به کاهش هزینه‌ی تولید و افزایش کیفیت محصول منجر می‌­شود. چنین فرایندی به این کسب‌­وکار مزیت رقابتی درمقایسه‌با سایر تولیدکنندگان آن محصول می­‌دهد. اکنون این کسب‌­وکار باید بررسی کند آیا این دانش فنی می‌­تواند به‌عنوان سرّ تجاری درنظر گرفته شود؟ اگر سرّ تجاری است؛ بنابراین، سایر رقبای او نباید از فرایند ابداعی او مطلع شوند.

درنتیجه، کسب‌­وکار مذکور اقداماتی برای حفظ آن فرایند انجام می‌­دهد. برای مثال، اطلاعات دقیق راجع به آن فرایند را تنها عده‌ی­ معدودی از افراد می­‌دانند و افراد آگاه نیز از محرمانه‌بودن اطلاعات مطلع هستند.

این کسب‌­وکار وقتی با اشخاص ثالث مراوده می­‌کند یا تصمیم می­‌گیرد که مجوز بهره‌­برداری از دانش فنی‌اش را به شخص دیگری واگذار کند، قرارداد عدم‌افشا را با آنان منعقد می­‌کند؛ چراکه درصدد است اطلاعات مذکور فاش نشود.

سه ضابطه‌ی تشخیص اسرار تجاری

اطلاعات باید ناشناخته و محرمانه باشد: اطلاعاتی به‌عنوان سرّ تجاری شناخته می­‌شوند که برای عموم ناشناخته و دورازدسترس باشد؛ به‌همین‌دلیل است که آن را سرّ (Secret) می­‌نامند. روش­‌هایی که بیشتر کسب­‌وکارها در جذب مشتری به‌کار می‌­برند یا فرمولی که اکثر تولیدکنندگان هر محصول استفاده می­‌کنند، نمی‌تواند به‌عنوان سرّ تجاری درنظر گرفته شود.

اطلاعات باید ارزش تجاری داشته باشند: اطلاعاتی به‌عنوان اسرار تجاری تلقی می­‌شوند که به‌صورت ماهوی ارزشمند باشند. به‌عبارت‌دیگر، خودِ آن اطلاعات باید ارزشمند باشند. میزان این ارزش نیز اهمیت چندانی ندارد.

اقدامات متعارفی برای حفظ آن باید انجام شود: برای مثال، اگر کسب­‌وکاری با کارمندان و همکارانش قرارداد عدم‌افشا نوشته باشد یا اطلاعات را در محل مخصوصی مانند گاوصندوق یا پوشه‌ی رمزگذاری‌شده نگهداری کند، می­‌توان گفت اقداماتی در زمینه‌ی حفظ اسرار انجام داد.

البته، باید توجه کرد برای فهم دقیق این­که دقیقا چه چیزی سرّ تجاری است، باید در هر مورد خاص مسئله را بررسی کرد. قطعا این تصمیم امری تخصصی است که به دانش و تجربه مرتبط در این حوزه نیاز خواهد داشت.

نمونه­‌هایی از اسرار تجاری

دامنه‌ی اسرار تجاری بسیار گسترده است؛ اما درادامه، به برخی از نمونه‌های مهم اسرار تجاری اشاره خواهیم کرد:

• فرمول­‌ها: مانند فرمول نوشابه کوکاکولا. فرمول تولید نوشابه‌ی این شرکت حدود صد سال است که به‌عنوان سرّ تجاری نگه‌داری شده و منافع بسیاری را عاید این شرکت بزرگ کرده است؛ به‌طوری‌که درحال‌حاضر، نوشابه­‌های تولیدشده با این فرمول در تقریبا دویست کشور جهان فروخته می‌شوند. در سال ۱۸۸۶، دکتر جان پمبرتون این فرمول را اختراع کرد و از آن زمان تاکنون، تنها تعداد معدودی از افراد از جزئیات آن اطلاع دارند. مطابق ادعای این شرکت، فرمول مذکور در تکه کاغذی نوشته شده و در مکان مخصوصی در ایالات متحده‌ی آمریکا نگه‌داری می­‌شود.
• دستورالعمل­‌ها: مانند دستور پخت مرغ‌­های رستوران‌های زنجیره‌ای KFC. این دست پخت از ترکیب چندین نوع گیاه و ادویه تهیه شده و برای مدت طولانی است که این مجموعه از آن در قالب سرّ تجاری محافظت می‌­کند.
• دانش فنی: مجموعه اطلاعات و مهارت­‌های تخصصی است که به نتیجه‌ای خاص منجر می‌­شوند؛ مانند فرایند تولید هر محصول باکیفیت.
• شیوه انجام تجارت: یکی از اسرار تجاری مهم که به‌طور کلی مرتبط با تمامی کسب­‌وکارها است؛ مانند روش‌­های بازاریابی.

درادامه، به‌طور خلاصه به سایر نمونه­‌ها اشاره می­‌کنیم:

ماشین‌آلات و ابزاری که در صنعت خاصی به‌کار می‌­روند و سایر رقبا از جزئیات آن اطلاعی ندارند. روش­‌های محاسبات عددی، نتایج تحلیل داده‌ها، مدل‌های اولیه‌ی شرکت‌های تولیدکننده‌ی خودرو‌، الگوهای لباس، فرایند و فنون تولید محصولات، شیوه‌ی کنترل کیفیت کالا، نتایج آزمایش‌ها و مطالعه‌ها، طرح­‌های تجاری، طرح­‌های بازاریابی،‌ طرح­‌های تبلیغاتی، مفاد قراردادهای تجاری، اطلاعات مالی ازقبیل اطلاعات راجع‌به فروش کالا یا اطلاعات مربوط به بودجه‌ی شرکت، فهرست مشتریان، پایگاه‌­های داده، ایده‌­های ارزشمند، برنامه‌های رایانه‌ای، کد برنامه، نرم‌­افزارها، الگوریتم‌­های ارزشمند مانند الگوریتم جست‌وجوی گوگل و موارد بسیار دیگر. برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به کتاب حقوق اسرار تجاری اثر دکتر ابراهیم رهبری مراجعه کنید.

آیا سرّ تجاری در حقوق ایران حمایت می‌شود؟

در حقوق ما، ماده‌­ای وجود ندارد که به‌صورت کلی اسرار تجاری را به‌رسمیت بشناسد و از آن حمایت­‌ کند. باوجوداین در ماده‌ی ۶۵ قانون تجارت الکترونیک، قانون‌گذار اسرار تجاری الکترونیکی را با این عبارت شناسایی و تعریف کرده است: اسرار تجاری الکترونیکی داده پیام‌هایی است که اطلاعات، فرمول‌ها، الگوها، نرم‌افزارها، برنامه‌ها، ابزار و روش‌ها، تکنیک‌ها و فرایندها، تألیفات منتشرنشده، روش‌های انجام تجارت و دادوستد، فنون، نقشه‌ها، فراگردها، اطلاعات مالی، فهرست مشتریان، طرح‌های تجاری و امثال این‌ها را شامل می‌شود که به‌طور مستقل ارزش تجاری دارد و دردسترس عموم قرار ندارد و تلاش‌های معقولانه‌ای برای حفظ و حراست از آن‌ها شده است. البته، می‌­توان این‌گونه نتیجه گرفت که با‌توجه‌به این ماده، قانون‌گذار اسرار تجاری را به‌صورت کلی به‌رسمیت می‌شناسد و حمایت‌شدنی می‌­داند؛ چراکه دلیلی ندارد اسرار تجاری صرفا در فضای الکترونیکی حمایت شوند.

با‌این‌حال، باید توجه کرد چنانچه شخصی به‌صورت غیرقانونی اسرار تجاری کسب‌وکارها را تحصیل یا افشا کند، مطابق مواد ۶۴ و ۷۵ قانون تجارت الکترونیکی به شش ماه تا دوونیم سال حبس و جزای نقدی محکوم خواهد شد.

حمایت از سرّ تجاری

برخلاف اختراعات و طرح­‌های صنعتی که به منظور برخورداری از حمایت قانونی می‌­بایست لزوما اقدام به ثبت آنها در اداره مالکیت صنعتی کرد، اسرار تجاری حتی بدون ثبت نیز از حمایت قانونی برخوردار هستند. در نتیجه این قاعده اسرار تجاری برای مدت نامحدودی قابل حمایت خواهند بود، اما برای مثال در اختراعات مدت حمایت حقوق مادی مخترع بیست سال از زمان اعطای گواهینامه اختراع است. به همین دلیل حمایت از اسرار تجاری برای بنگاه‌­ها و کسب‌­وکارها کوچک و متوسط اهمیت بسیاری دارد. اگرچه شرایط حفظ و نگهداری اسرار دشوار و پر هزینه است.

اقدامات احتیاطی که کسب‌­وکارها باید برای حفظ اسرار تجاری خود انجام دهند

اسرار تجاری به‌ویژه در کشورهای پیشرفته در سطح گسترده‌­ای استفاده می‌شوند. درحقیقت، بسیاری از کسب­‌وکارهای موفق بر استفاده‌ی انحصاری از این اطلاعات تکیه می‌­کنند. بنابراین، حفاظت از این اطلاعات برای کسب­‌وکارها اهمیت ویژه‌­ای دارد. در همین زمینه، اقدامات احتیاطی زیر برای نگه‌داری و حفظ اسرار تجاری پیشنهاد می‌­شود:

۱. ابتدا این موضوع را درنظر بگیرید که آیا اطلاعات کسب­‌وکارتان قابلیت ثبت اختراع را دارد یا خیر. چگونگی و محدوده‌ی حمایت از اختراعات، متفاوت از اسرار تجاری است؛ بنابراین، باید اطلاعات مناسبی در این زمینه داشته باشید. درادامه، درباره‌ی این موضوع اطلاعات کامل­‌تری ارائه خواهیم داد.

۲. مطمئن شوید افراد معدودی از اسرار تجاری شما آگاه هستند و آن اطلاعات را به‌شکل مناسبی محرمانه نگه می‌دارند.

۳. از اهمیت انعقاد قرارداد عدم‌افشا با کارمندان خود و افراد آگاه از آن غافل نشوید. البته، با‌توجه‌به اینکه مدت اعتبار قرارداد عدم‌افشا محدود است، تاحدممکن سعی کنید اطلاعات ارزشمندتان را با کسی درمیان نگذارید.

۴. نحوه‌ی حفاظت از اسرار تجاری خود را تقویت کنید. برای مثال، اگر اطلاعات ارزشمند کسب­‌وکار شما به‌گونه‌­ای است که آن را به‌صورت الکترونیک ذخیره کرده‌­اید، فراموش نکنید اقدامات امنیتی لازم را انجام دهید و به‌طور مداوم این اقدامات را تقویت کنید.

ثبت اختراع یا حفظ در قالب اسرار تجاری

اسرار تجاری به‌طور کلی به دو دسته تقسیم می‌­شوند: از یک سو، ممکن است اسرار تجاری مرتبط‌با اختراعات یا تولید فرایندهایی باشند که شرایط ثبت به‌عنوان اختراع را ندارد. «اختراع» به راه­‌حل­‌های نوین برای حل مشکلات فنی خاص گفته می‌­شود که این سه شرط اساسی را برای ثبت باید داشته باشند:نو بودن و گام ابتکاری و کاربرد صنعتی. برای مثال، شما نمی‌­توانید اطلاعات مشتریان خود را ثبت اختراع کنید.

از طرف دیگر، اسرار تجاری ممکن است قابلیت ثبت به‌عنوان اختراع را داشته باشند. در‌این‌صورت، باید از شرایط مذکور برخوردار باشند. بنابراین در این وضعیت، کسب‌­وکارها در دوراهی قرار خواهند گرفت: ثبت اطلاعات به‌عنوان اختراع یا حفظ در قالب اسرار تجاری. به‌همین‌منظور، باید مزایا و معایب نظام اسرار تجاری را بررسی کرد و نتیجه گرفت کدام روش مناسب کسب­‌وکار است.

مزایای نظام اسرار تجاری

۱. اسرار تجاری هزینه‌­ای برای حمایت لازم ندارد. به‌عبارت‌دیگر، با توجه‌به اینکه ثبت به‌عنوان اختراع به‌طور معمول هزینه­‌های سنگینی دارد، باید توجه کرد اسرار تجاری اساسا به ثبت نیازی ندارند. البته، نگه‌داری اسرار ممکن است هزینه‌بر باشد.

۲. اسرار تجاری اثر فوری دارد. برخلاف اختراعات که به‌طور معمول ثبتشان زمان­‌بر است؛ اما اسرار تجاری چنین مسئله‌­ای ندارند.

۳. حمایت از اسرار تجاری به طی تشریفات دشواری مانند ارسال اظهارنامه و افشای اطلاعات برای مقام دولتی نیاز ندارد.

۴. حمایت در قالب اسرار تجاری به زمان خاصی محدود نیست و تا وقتی اطلاعات فاش نشده باشد یا رقبا آن را کسب نکرده باشند، متعلق به شما خواهد بود؛ برخلاف نظام اختراعات که حقوق مادی محدودی دارد (در ایران بیست سال).

معایب نظام اسرار تجاری

۱. نظام اسرار تجاری دربرابر کشف مستقل اطلاعات حمایتی ندارد. برای مثال، تصور کنید کسب‌­وکارتان اطلاعات ارزشمندی درباره‌ی توسعه‌ی محصول ازطریق فرایندی مشخص دارد. دراین‌صورت، چنانچه کسب‌­وکار رقیب با سرمایه‌­گذاری در بخش تحقیق‌و توسعه یا ازطریق مهندسی معکوس به جزئیات آن اطلاعات دسترسی پیدا کند، کار تمام است. اطلاعات شما دیگر فقط متعلق به شما نیست و از حمایت قانونی نیز برخوردار نخواهید بود. افزون‌براین، چنانچه اطلاعات خود را به‌عنوان اختراع ثبت کنید، به مدت بیست سال حق بهره‌برداری مادی انحصاری از آن اختراع را خواهید داشت. دراین‌صورت، دیگران نیز نمی‌توانند آن اختراع را تولید یا وارد کنند.

۲. اگر اطلاعات شما عمومی ­شود، کار تمام است. برای مثال، اگر اطلاعات شما به‌دلیل غفلت کارمندی فاش شود، دیگر سرّ تجاری نخواهید داشت.

۳. اجرا و عملی‌کردن اسرار تجاری ضمن رعایت اصول حفاظتی، کار دشوار و هزینه‌­بری است؛ اما در اختراعات، با موضوعات این‌چنینی مواجه نخواهید بود.