«با غروب خورشید در یکی از بعدازظهرهای ماه اوت در قله 3600 متری گَرگَش در مرکز ایران، چراغ‌های دهکده به آرامی روشن شده و دمای هوا کاهش می‌یابد. علیرضا بهنام، فیزیکدان ایرانی در یک خودروی یدک‌کش دنج در سایت محل ساخت رصدخانه ایران قرار گرفته و چای دم می‌کند. وظیقه اصلی وی در این منطقه کوهستانی، بررسی آب‌وهواست و هدف بزرگترش، کمک به کشورش برای بازیابی بخشی از شکوه گذشته‌اش در زمینه نجوم.»

 ریچارد استون، روزنامه نگار مجله علمی «ساینس» که اخیرا سفری به ایران داشته در گزارشی در خصوص طرح رصدخانه ملی ایران که در تازه ترین شماره این مجله علمی آمریکایی درج شده می‌افزاید: «یک قرن پیش، زمانی که اروپا در عصر تاریکی خود قرار داشت، چندین رصدخانه در ایران و سایر بخش‌های جهان اسلام وجود داشت. حتی کوپرنیک در رصدخانه مراغه در شمال غرب ایران به طراحی سوابق دقیق از حرکت سیارات برای طرح پیشنهادی‌اش در مورد گردش زمین به دور خورشید پرداخت. این سنت نجومی در بهار سال آینده در نزدیکی مکانی که بهنام در آن حضور یافته و ساختمان 30 میلیون دلاری رصدخانه ملی ایران شامل یک تلسکوپ نوری 3.4 متری در آنجا در حال ساخت است، احیا خواهد شد.

به گفته پیرو سالیناری از رصدخانه فیزیک نجومی آرکتری در فلورنس، زمانی که این رصدخانه طی چهار، پنج سال آینده تکمیل شود، می‌تواند بهترین تلسکوپ هدف کلی برای هزاران کیلومتر باشد.

وی افزود: رصدخانه ملی ایران از پتانسیل بسیار خوبی برای تبدیل شدن به تاسیساتی مهم برای نجوم جهان - و نه تنها ایران - برخوردار است.

این تلسکوپ به بررسی سیارات فراخورشیدی و انفجارات پرتوی گاما، جستجو به دنبال ماده تاریک و مطالعه در مورد چگونگی شکل‌گیری کهکشان خواهد پرداخت.

هنریک هیلدربراندت، ستاره‌شنان موسسه نجوم آرگلاندر در بن آلمان گفت: اگرچه این تلسکوپ در برابر بزرگترین ابزارهای نجومی در مناطق دیگر جهان یک کوتوله به حساب می‌آید، اما میزان بسیار زیادی از تحقیقات جدید توسط تلسکوپ‌های دو تا چهار متری انجام می‌شود.

رصدخانه ملی ایران نشانگر تداوم جامعه کوچک نجوم ایران در مواجهه با بادهای در حال تغییر سیاسی است. تلاش‌ها برای ساخت رصدخانه در دهه 1980 و زمانی که یک نیکوکار ایرانی در اسپانیا با الهام از تلسکوپ اسحاق نیوتن در لا پالما در جزایر قناری به ارائه پشتوانه مالی برای ساخت تجهیزات مشابه در میهن خود پرداخت، آغاز شد.

رضا منصوری، رییس رصدخانه ملی ایران و فیزیک‌دان نجومی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در تهران اظهار کرد: این فرد نیکوکار کل ثروت خود را به دانشگاه کرمان تخصیص داد تا یک رصدخانه بسازد اما ایران در پایان جنگ تحمیلی با عراق قرار داشت و این فرصت را درک نکرد.

دکتر رضا منصوری: عکس: ابراهیم میرمالک

یک دهه بعد، شورای ملی تحقیقات ایران دو پروژه علمی عظیم را تائید کرد: این رصدخانه و یک آشکارساز ذره پرانرژی اما رصدخانه ایران خیلی زود از مسیر خارج شد.

به گفته منصوری، با انتخاب محمود احمدی‌نژاد در سال 2005 به عنوان رئیس‌جمهور ایران، وزیر علوم وی اهمیتی برای تلسکوپ قائل نشد.

ستاره‌شناسان با امید به تغییر عقیده وزیر علوم یا تعویض وی، به آماده‌سازی زمینه پروژه ادامه دادند. ابزارهای روی کوه نشان می‌دادند که ثبات هوا در بالای کوه گرگش – رویتش – عالی است.

به گفته آرنه آردبرگ، ستاره‌شناس دانشگاه لوند سوئد، بر اساس درصد «شبهای با دید عالی»، این قله از Mauna Kea در هاوایی که سکونتگاه برخی از بهترین و بزرگترین تلسکوپ‌های نوری جهان است، جلو زده است.

در سال 2009 محمدجواد لاریجانی، رئیس پژوهشگاه دانش‌های بنیادی به آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران در مورد مساله رصدخانه نامه نوشت. 10 روز بعد، دولت 70 میلیارد ریال برای رصدخانه ملی ایران تخصیص داد که برای سفارش یک آینه اولیه از آلمان و صیقل دادن آن در فرانسه کافی بود. مهندسان به سرعت به سراغ راه‌حل‌هایی برای چالش‌های موجود در محل ساخت این رصدخانه از جمله نوسانات بزرگ دما در هوای خشک کویر، شرایط وحشیانه زمستان و زلزله رفتند.

به گفته منصوری، از آنجایی که ایران یکی از مناطق با لرزه‌ خیزی بالا است، تیم طراحی رصدخانه ملی ایران به ارائه پایه‌هایی برای پلت‌فرم پرداختند که از سنگ جدا بوده و ارتعاشات را به حداقل می‌رساند.

وی افزود: این بخش از ساخت و ساز بسیار حساس و ظریف است.

با انتخاب حسن روحانی به ریاست‌جمهوری ایران در سال 2013، به نظر رسید که ستارگان بلاخره برای رصدخانه ملی ایران در یک راستا قرار گرفتند. اما تابستان گذشته زمانی که کار طراحی در حال اتمام بود و آینه مقدمانی در حال آماده‌سازی برای بسته‌بندی و حمل به ایران بود، اخبار دلسردکننده‌ای از سوی رصدخانه شنیده شد. اگرچه مجلس ایران یک میلیون دلار بودجه دیگر را برای این رصدخانه به تصویب رسانده بودند، تحریم‌ها در مورد برنامه هسته‌ای ایران سخت‌تر شد و بخش برنامه‌ریزی دولت حاضر به اختصاص پول نشد.

منصوری گفت: این لحظه واقعا ناامیدکننده بود.

به گفته وی، امسال شاهد دو تحول بسیار حیاتی بودیم که یکی، نخستین سفر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور ایران به کوه گرگش بود. وی پس از بازگشت به تهران نامه دلسوزانه‌ای را به روحانی نوشت و سپس رئیس‌جمهور از بخش برنامه‌ریزی خواست تا به رصدخانه ملی ایران کمک کند.

پیشرفت دوم از سوی یک منبع دور از ذهن بود: آمریکا. سپتامبر گذشته، علیرضا شعبانی، یک دانشمند ایرانی-آمریکایی که به ساخت یک رایانه کوانتومی در آزمایشگاه هوش مصنوعی کوانتومی گوگل کمک می‌کند، در اخبار از تنگناهای وخیم رصدخانه ملی ایران شنید.

شعبانی می‌گوید: با شنیدن این اخبار بسیار ناراحت شدم. واقعا می‌خواستم راهی برای احیای این پروژه پیدا کنم.

شعبانی پس از تماس با منصوری قول داد تا از ایرانیان مقیم خارج کشور برای کمک به این طرح درخواست کمک کند. در ماه ژوئیه، شعبانی و دو تن از همکارانش موسسه بیرونی را برای افزایش کمک مالی برای رصدخانه راه‌اندازی کردند که نام خود را از ابوریحان بیرونی، دانشمند ایران باستان گرفته است.

اگرچه انتقال این پول با توجه به تحریم‌های آمریکا ساده نخواهد بود. شعبانی می‌گوید که این ماه او و وکیلش پرونده‌شان را برای معافیت از قوانین وزارت خزانه‌داری به دادگاه ارائه خواهند داد.

تنش‌زدایی هسته‌ای با ایران باید پرونده آن‌ها را قوی‌تر کند. منصوری امیدوار است که رصدخانه ملی ایران به روابط جدید دیگر منجر شود. به گفته وی، ایران شاید تنها 10 ستاره‌شناس رصدگر داشته باشد اما 100 ستاره‌شناس رصدگر دیگر با اصلیت ایرانی در آمریکا و نزدیک به 50 نفر دیگر در اروپا هستند.

مدیر طرح رصدخانه ملی ایران می‌گوید: اگر حتی 10 درصد از آنها برای کار به ایران برگردند، تفاوت بزرگی ایجاد خواهند کرد اما مشاهده از کوه گرگش تنها به ایرانیان محدود نمی‌شود. این پروژه‌ای است که تمام ستاره‌شناسان می‌توانند از آن بهره ببرند.»